काठमाडौं, असोज १५ ।
कुर्मराज आचार्य ,
नेपाल लगायत हिन्दू धर्मावलम्बी समाजमा आज विशेष धार्मिक महत्त्वको दिन परेको छ । शारदिय नवरात्रको नवौं दिन अर्थात् महानवमीको दिन देशभर देवी सिद्धिदात्री को पूजा–आराधना भव्य रूपमा सम्पन्न भइरहेको छ ।
नवरात्र र सिद्धिदात्री देवीको उत्पत्ति
हिन्दू धर्मग्रन्थहरू अनुसार नवरात्र दुर्गा भवानीको नौ दिनसम्मको आराधना हो, जसमा देवीका विभिन्न स्वरूपहरूको पूजा–व्रत गर्ने परम्परा छ । प्रत्येक दिन एक–एक स्वरूपलाई समर्पित हुन्छ र अन्तिम दिन अर्थात् नवौं दिनमा सिद्धिदात्री देवीको पूजा गरिन्छ ।
“सिद्धिदात्री” शब्दको अर्थ नै हुन्छ — सिद्धि प्रदान गर्ने शक्ति । पुराणकथामा वर्णन गरिएअनुसार, देवीले भक्तजनलाई अष्टसिद्धि (अणिमा, महिमा, गरिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशित्व, वशित्व) दिन्छिन् । यी सिद्धिहरू प्राप्त गरेपछि व्यक्ति आत्मिक रूपमा परिपूर्ण हुने विश्वास छ ।
भगवान् शिवले पनि सिद्धिदात्रीको आराधना गरेर अर्धनारीश्वर स्वरूप प्राप्त गरेको कथा यस दिनसँग जोडिएको छ । यसले पुरुष र स्त्री ऊर्जाको एकता लाई दार्शनिक रूपमा प्रकट गर्छ, जसको वैज्ञानिक व्याख्या सन्तुलन र सहअस्तित्वमा आधारित छ ।
धार्मिक–आध्यात्मिक महत्त्व
नवरात्रको नवौं दिनको पूजा केवल परम्परागत विधि मात्र नभई, आध्यात्मिक उन्नतिको प्रक्रिया हो ।
यस दिन देवीलाई प्रसन्न पारेर स्वास्थ्य, सम्पत्ति र विजय प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।
भक्तहरूले घरमा स्थापना गरिएको घटमा जमरा काटेर देवीलाई अर्पण गर्छन्, जसलाई जीवनशक्ति को प्रतीक मानिन्छ ।
महानवमीका दिन शस्त्रपूजा र बलि दिने चलनले देवीलाई महिषासुरमर्दिनी स्वरूपमा सम्झिने परम्परा जोगाइराखेको छ ।
सामाजिक–वैज्ञानिक सन्दर्भ
नवरात्र केवल धार्मिक पर्व नभई समाजलाई एकतामा बाँध्ने अवसर हो ।
सामाजिक एकता : परिवार, छिमेक र समुदायका सदस्यहरू सामूहिक पूजा र मेलामा सहभागी हुँदा सामाजिक सम्बन्ध बलियो हुन्छ ।
संस्कृति हस्तान्तरण : आमा–बुबा र वृद्धहरूले बच्चा–नातिनातिनीलाई देवीको कथा सुनाउने गर्छन्, जसबाट पीढीगत संस्कृति हस्तान्तरण हुन्छ ।
अनुसन्धान दृष्टि : समाजशास्त्रीहरूले नवरात्रलाई सामूहिक पहिचान र सांस्कृतिक निरन्तरता को प्रतीकका रूपमा व्याख्या गर्छन् ।
यसरी यो पर्वले सामाजिक संरचना मजबुत बनाउने वैज्ञानिक प्रभाव पुर्याउँछ ।
आर्थिक प्रभाव
नवरात्र नेपालजस्तो कृषि–प्रधान र धार्मिक–परम्परामा आधारित समाजमा आर्थिक चहलपहल ल्याउने ठूलो पर्व हो ।
बजारमा चहलपहल : फूल, धूप, प्रसाद, बलि सामग्री, कपडा र गहना किनमेलमा तीव्र वृद्धि हुन्छ ।
स्थानीय व्यवसाय : ढुंगा, धातुका शस्त्र, धूप–दियो उत्पादन गर्ने साना उद्यमीहरूलाई आम्दानी हुन्छ ।
पर्यटन आकर्षण : विशेष गरी काठमाडौँको शक्तिपीठ, गोरखाको मनकामना, भगवती मन्दिर, तथा देशका अन्य शक्तिस्थलमा आन्तरिक र बाह्य पर्यटकहरूको भीड लाग्छ ।
गृहस्थ अर्थतन्त्र : दशैं–तिहारमा हुने लुगा, जुत्ता, गहना किनमेल, जनावर किन्दा ग्रामीण अर्थतन्त्र पनि चलायमान हुन्छ ।
यसरी नवरात्रले धार्मिक आस्थासँगै बजार अर्थतन्त्रलाई गति दिने काम गर्छ ।
मनोवैज्ञानिक प्रभाव
धर्म र विज्ञानले स्वीकार्ने अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको मनोवैज्ञानिक सन्तुलन हो ।
ध्यान र पूजा : नवरात्रमा गरिएको ध्यान र मन्त्रजपले
तनाव कम गर्छ, आत्मबल बढाउँछ ।
सकारात्मक ऊर्जा : घर–घरमा दीप प्रज्वलन, फूल–धूपको सुगन्ध र भक्तिगीतहरूले वातावरणलाई शान्त बनाउँछ ।
विश्वास र आशा : “देवी प्रसन्न भइन्छिन् भने सबै कष्ट हराउँछ” भन्ने धारणा मानिसलाई आशावादी र आत्मविश्वासी बनाउँछ ।
सामूहिकता : सामूहिक आराधनाले एक्लोपन कम गरी समूह–चेतना विकास गर्छ ।
मनोवैज्ञानिक रूपमा हेर्दा नवरात्रले मानिसलाई सन्तुलित जीवन–शैली, आत्मबल र सकारात्मक सोच दिन्छ ।
यस्कर र अर्बा – फलस्वरूप र आध्यात्मिक लाभ
हिन्दू धार्मिक परम्परामा नवरात्रको नवौं दिनलाई यस्कर (फलस्वरूप) र अर्बा (आध्यात्मिक लाभ) सँग जोडिएको छ ।
यस्कर : देवीको आराधनाले स्वास्थ्य, सम्पन्नता, विजय, ज्ञान र सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास ।
अर्बा : आध्यात्मिक रूपमा आत्मज्ञान, सिद्धि र मोक्षप्राप्तिको बाटो खुल्छ भन्ने धारणा ।
यसैले आजको दिनलाई भौतिक र आध्यात्मिक दुनियाँलाई सन्तुलनमा राख्ने अवसरका रूपमा मनाइन्छ ।
शारदिय नवरात्रको नवौं दिन, सिद्धिदात्री देवीको आराधना केवल धार्मिक कर्तव्य नभई सामाजिक एकता, आर्थिक चलायमानता, मानसिक सन्तुलन र आध्यात्मिक उन्नति सँग प्रत्यक्ष जोडिएको पर्व हो । यस पर्वले देखाउँछ — मानिस केवल धार्मिक आस्थामै सीमित छैन, बरु त्यो आस्था समाज, अर्थतन्त्र र मनोविज्ञानसँग पनि गहिरो सम्बन्ध राख्छ । यसरी आजको महानवमीले नेपाली समाजलाई विश्वास, एकता, आशा र समृद्धिको संदेश दिएको छ ।
